Небӧгысь – “Пера-богатырь” 

Ӧти неыджыд сиктын олiс гажа Морт. И вӧлi сiйӧ быдтор сяммӧ. И сапӧг вурны, и плӧтничайтны, и пӧлянӧн ворсны. Быд ремеслӧ сылы кокньыда сетчис, кыдзи став гажа войтырыслы. А гашкӧ, гажанас сiйӧ сы вӧсна и вӧлi, мый сы киын быдтор пуис.

Радейтiс сiйӧ ма чукӧртны, вӧрса мазiясӧс лыкӧдны^[1], да маа сур пуны. А сэсся тай кыдзи пондас ворсны аслас пӧлянӧн, юсьяс и то вӧлi матыстчылӧны ворсӧмсӧ кывзыны.

Олiс сiйӧ эз вывтi озыра: шань сьӧлӧма вӧлi сы понда, мый абу скуп. Но быдтор коланаыс тырмымӧн вӧлi. Шуд кындзиыс. Гажъялӧмнас и вежлiс шуд абутӧмсӧ. И пока сиктын чужисны, гӧтрасисны да кодрасисны, быдлаын сiйӧ вӧлi колана морт.

Тадзи эськӧ и олiс ассьыс пай. Да сӧмын окота лои мортыслы радлун корсьлыны. Босьтiс сьӧрсьыс пӧлян ёртсӧ, нопторйӧ кос нянь лӧдiс, крепыд лапти кокас кышалiс и мӧдӧдчис кытчӧ синъясыс видзӧдӧны.

Мунiс тадзи, мунiс, и вочаасис Кӧинкӧд.

— Ылӧдз-ӧ нин мӧдiн, муса вок?

— А муна, пока радлунсӧ ог паныдав. Дышӧдiс помтӧм пыртчӧмъясыс да кодра-сьӧмъясыс.

— У-у-у! — шуӧ Кӧин.— Мый нин, сiдзтӧ кӧ, ме йылысь шуан? Вӧрын ме нэмсӧ ӧтка, весиг юр сюянiн абу. Босьт менӧ аскӧдыд.

Мӧдӧдчисны кыкӧн. Налы воча лёзь гӧна Ош тапиктӧ.

— Ылӧдз-ӧ мӧдiнныд, другъяс?

— Радлун корсьны мунам,— вочавидзӧ Кӧин.

— Тэнад, руд гӧналӧн, радлуныс тӧдса — баляӧс начкыны.

— Кысь водзвыв тӧднысӧ! — вочавидзӧ Кӧин.— Ми ассьыным радлун ог вежӧртӧй. Та понда и колӧ корсьлыны. Мунам миянкӧд, куимнад повтӧмджык.

— А маыд лоӧ? Лоӧ кӧ, муна.

— Лоӧ,— шуӧ мужик,— ма судзӧдӧм сертиыд ме востер.

Водзӧ куимӧн мӧдiсны. Муныштiсны мыйтакӧ да Койыккӧд^[2] люкасисны. Ыджыдсьыс-ыджыд звер, сюръясыс паськыдӧсь, быттьӧ сюра-пеля куст.

— Кодӧс нин кыйны лӧсьӧдчинныд? — синсӧ налань кӧсӧйтлiс Койык да водзвыв дасьтiс сюръяссӧ: кодлы пӧ окота, верма и тшутшкунытӧ резьӧдны.

— Радлун корсям,— шуӧ Морт.— Тэныд кӧ оз тырмы радлуныс, лок миянкӧд мунам.

— Дерт,— ӧти кывйӧ воис Кӧин.— Нёльӧннад повтӧмджык.

— Сӧмын чур, менсьым ма эн чуняв,— сюйсис Ош.

— Тi, онкӧ, мый корсянныд — ма али радлун? Ма кӧ, ме абу тiянкӧд.

— Быдӧнлӧн аслас радлун,— ышловзьӧмӧн шуис Кӧин.

— Радлуныд быдӧнлӧн ӧти — могыс торъялӧ,— донъялiс Ош.

— Тайӧ збыль,— бурасис Койык да сюртчис ёртъяс дорӧ.

Дыр тадз мунiсны, а сэсся Морт и шуӧ:

— Абу кивыв миянлы ӧтлаын мунны. Вайӧ разӧдчамӧй кодi кытчӧ, а лун-мӧд мысти бара ӧтувтчам да сёрнитчам, кытчань бурджык мунны.

Тадзи и вӧчисны.

Серпасалысь – Аркадий Мошев

Кӧин асыввывлань вӧрзис, Ош рытыввывлань, Койык войвывлань, а Морт лунвывлань восьлалiс.

Чукӧртчисны найӧ кык лун мысти.

— Ме кадъя нюрӧ люкаси. Кутшӧм нин сэнi радлун,— дӧжналiс Кӧин.

— Писькӧдчи ме, писькӧдчи,— норасис Ош,— а ма кӧрсӧ некытысь эг кывлы.

— Войвыладтӧ, да нӧшта и гожӧмнад, бур,— шуӧ Койык,— а ӧнi кадыс арлань катовтчӧ. Гажтӧминъяс ӧнi сэнi.

— А ме лӧсьыдик места казялi,— шуӧ мужик.— Вӧрса мазiяс лэбалӧны, гӧгӧр веж лудъяс. Овны позьӧ. Колӧ эськӧ сэтчань сетчыны. Видзӧдан да, и кутшӧмкӧ радлун петкӧдчас.

— А баляяссӧ сэтысь эн аддзыв? — пондiс майшасьны Кӧин.

— Эг, баляястӧ эг казявлы, а кӧчьяс котралӧны.

— Кӧть нин тайӧ,— бурасис Кӧин.

Петiсны найӧ ыджыд луд шӧрӧ,  лэптiсны аслыныс керка, кӧбрег кодйисны, сьылӧны да олӧны. Маа сур вийӧдӧны, кӧч кыйӧны.

Пуисны ӧтчыд лагун тыр маа суртӧ, лэдзисны гуӧ. Ставыс эськӧ ладу, да регыд пондiсны казявны, мый кодкӧ пӧвадитчис налысь сурсӧ юыштавны да пражитӧм кӧч яйсӧ гусявлыны.

Сёрнитчисны найӧ кыйӧдны да кутны омӧльӧс.

Медводдза войнас пуд уси Кӧинлы кыйӧдчыны. Пырис сiйӧ кӧбрегӧ да виччысьӧ. Вой шӧрнас кылӧ: быттьӧ колошъяс дзуртӧны да бедь тотшкӧ. Друг петкӧдчис гӧрба да лёзь юра старука.

— Кӧин, Кӧин, вай суртӧ юыштам,— пиньтӧм вомӧн шешкӧдӧ сiйӧ.

— Ме тэн час сета сур! Аслыным этша…

Кыдзи тай пондiс кӧлдунняыд Кӧинӧс бедьнас нӧйтны. Чепӧсйис руд гӧна кӧбрегысь — тшӧтьыс сувтса, повзьӧм пондаыс ставнас тiралӧ, пинь пинь воча оз веськав.

— Тэ нӧ мый,— юалӧны ёртъясыс,— али кынмин тадзи?

— К-к-кы-ы-ы-ынм-м-ми!

Асывнас аддзӧны: сурыд ӧдва лагун пыдӧсас кольӧма.

Ош вайис ма. Выль сур пуисны да тайӧ пӧрйӧ Койыкӧс ыстiсны омӧльтӧ кыйӧдны.

Пырис Койык кӧбрегӧ, ӧдва тӧрис сэтчӧ ыджыд пондаыс. Вой шӧрнас кылӧ: быттьӧ шнич выль колошӧн кодкӧ дзурликтӧ, беддьӧн тотшкӧдӧ-локтӧ.

Мыччысис гӧрба старука дай шуӧ:

— А, Койык! Вай ми тэкӧд сур юам. Вывтi нин бур сiйӧ тiян.

— Сюръясӧн кыдзи вот дзикала — пондан тӧдны, кыдзи йӧзлысь добра гусявлыны!

Скӧрмис старукаыд да кыдзи тай пондiс бедьнас нӧшавны. Койык ӧдва кӧбрегсӧ эз путкыльт, ортсӧ петiс.

— Видзӧдам да, и тэ кынмӧмыд! — чуймисны ёртъясыс.

— К-кы-ы-ы-ы-н-м-м-ман сэн! — пач пельӧсӧ доймысь боксӧ ниртӧмӧн вочави-дзис Койык.

Коймӧд войнас и Ошлы шедалiс. Но ставӧн чӧв олӧны. Яндзим висьтасьны, мый найӧс гӧрба старука пӧвсалiс.

Нёльӧд войнас кӧбрегӧ лэччис гажа мужик. Босьтiс аскӧдыс пӧлянсӧ, пукалӧ, ворсӧ надзӧник, мед гажтӧм эз босьт. Вой шӧрнас бара старукаыд локтiс.

— Ак и бур тэнад маа сур, мужичок! — шуӧ сiйӧ.— Вай ньылыштам неунаӧн!

— А мый и не ньылыштны? — вочавидзӧ мужик.— Сурыд сiйӧ гажтӧ содтӧ.

Юисны кӧшӧн пайӧ. Старука мӧдысь нюжӧдчӧ.

— Ю, ю,— ошкӧ мужик,— нӧшта пуам.

Коддзис старукаыд да пӧлян гор улӧ йӧктыны петiс.

А мужик пыр кыпыдджыка да тэрыбджыка босьталӧ.

Укшальмис ведьма, пондiс корны гажа мужиклысь:

— Энлы, виччысьлы, сет лов вежны! Дзикӧдз кольмӧдiн!

— Йӧкты, йӧкты, пӧрысь выжыв. Кодi сур юӧ да оз йӧкты, добрасӧ весь бырӧдӧ.

— Ог сэсся вермы, лэдз бурӧн, мужичок. Мый шуан, вӧча таысь…

Кӧртавлiс сiйӧс нырагезйӧн мужик и шуӧ:

— Йӧктiн тэ ассьыд пай, пӧрысь выжыв! Нӧйтiн менсьым ёртъясӧс, ӧнi ме тэнӧ налы вильӧдӧм вылӧ сета. Койык тэнӧ сюрнас кырас. Ош лапанас парсалас. Кӧин пиньяснас чашъяс.

— Жалитышт менӧ, старукасӧ, мужичок, сета тэныд гӧтыр вылӧ мелi да кывзысьысь нылӧс. Лоан сэки матiгӧгӧрын медся шуда мортнас. Тӧдлытӧм радлун тӧдмалан.

Чошкӧдчис мужик: гашкӧ, тайӧ и эм радлуныс, кодӧс корсьны петiс.

— Пӧръялан кӧ, пиньтӧм вом?

— О-ой ог, мый тэ! Ассьым беддьӧс кӧть заклад пыдди сета. Ме сытӧг быттьӧ китӧм: дзик нинӧм ог вермы. Сы понда и ӧдӧлитiн тэ менӧ, мый йӧктiгӧн беддьӧс киысь лэдзи. Кучкан сiйӧн муӧ ӧтчыд — мыччысяс мелi ныв, вартан мӧдысь — керка тэныд лоӧ тыр-бур овмӧса.

— Мед лоӧ сiдз, эскыла. А ӧнi усйысь син водзысь да сэсся эн кӧлдуйт некор.

Петiс асъявылыс кӧбрегсьыд мужик, дӧвӧльпырысь нюмъялӧ. Ёртъясыс аддзисны да синъясыслы оз эскыны: збыль мӧй ӧдӧлитiс омӧльсӧ! А мужичок петiс на водзӧ да кучкис бедьнад мый вынсьыс.

Мыччысис мелi да шань ныв. Юрсиыс быттьӧ шабдi зарниасьӧ, синъясыс быттьӧ кык югыдлӧз кодзув лэччӧмаӧсь енэжсьыс да дзирдалӧны, бандзибыс алӧйгӧрд рӧмӧн ворсӧ, ачыс нюмдӧ шаня да сибыда.

Видзӧдлiсны ӧта-мӧд вылас ёртъяс.

— Мый нӧ тайӧ артмӧ? — гыжйыштiс Ош куд кодь пельӧса балябӧжсӧ.

— Ставыс миян ӧтувъя,— омлёвтiс Кӧин.— А невеста ӧтилы!

— Сетӧй сiйӧс меным,— тшӧктана шуис Койык да лӧсьӧдiс сюръяссӧ.

— Тэныд? — равӧстiс Ош.— Да ме, час, тэнӧ…

— Энлӧй, энлӧй, ёртъяс,— торкис найӧс Морт.— Тайӧ спорсӧ колӧ мӧвпыштлӧмӧн бырӧдны. Мед невеста лоӧ сылӧн, кодi сяммас ставӧс повзьӧдны.

— Бур делӧ шуан! — воисны ӧти кывйӧ зверъяс.

Пондiсны найӧ ӧта-мӧдсӧ кодi кыдзи сяммӧ повзьӧдлыны. Кӧин весьӧпӧртана омлялӧ, быттьӧ кодралӧны кодӧскӧ, пиньнас зяткакылӧ. Ош гым-чардысь на гораджыка равзӧ, вынсӧ оз жалит, лапаяснас керкасӧ пӧлньӧдлӧ. Койык сюръяснас стенӧ гымӧдӧ, керка керсӧ чагйӧ лэдзӧ. А гажа мужик босьтiс тшыкӧдчан бедьтӧ, кӧмалiс старукалысь колошсӧ: дзурк, дзурк, тук, тук. Мыйӧн кылiсны зверъяс, чайтiсны, кӧлдунняыд матыстчӧ, уськӧдчисны син ни пель. Разӧдчисны кодi кытчӧ сё верст ылнаӧ да веж луд вылӧ туйсӧ вунӧдiсны.

Тувкнитiс бедьнас нӧшта ӧтчыд мужик. Петiс сы водзӧ крепыд, тупу керйысь тшупӧм керка, да кӧйдысӧн тыра йӧртӧдъяса амбар, да гортса пемӧсӧн тыр гид. Босьтiс мелi невестасӧ ки вылас и пыртӧдiс аслас выль короминаӧ. Старукалысь бедьсӧ найӧ пачын сотiсны. И овмӧдчисны шудаа.

Вӧлӧмкӧ, радлуныд сiйӧ гажа морттӧ и радейтӧ.